Article
Zelfs de architectuur ademt apartheid
Gideon Boie
29/05/2023, De Standaard
Kennis is verweven met macht. De rol van de universiteiten in de Israëlische bezettingspolitiek, zoals beschreven door Maya Wind (DS 23 mei), is daar een extreem voorbeeld van. Volgens haar steunen de Israëlische universiteiten de genocide. Echt verbaasd kun je niet zijn. Maar wist u dat gerede twijfel evengoed een dienstbare rol kan vervullen?
Dat blijkt uit de rits wazige argumenten waarmee rector Luc Sels aangaf dat een academische boycot van Israël (voorlopig) niet aan de orde is (DS 22 mei). Hij schoof niet alleen de eigen verantwoordelijkheid nogal makkelijk door naar de politici, hij bevestigde ook nog eens hun onbeslistheid over de kwestie.
De argumenten van de rector kunnen voor hetzelfde geld omgekeerd worden, ten voordele van een boycot, reageerde Lieven De Cauter. Wellicht klopt dat, maar de vorm is minstens even belangrijk als de inhoud. De reactie van de rector moet je lezen als weerstand om een ongemakkelijke waarheid niet op zichzelf te betrekken. Bezorgdheid over onmenselijke beelden gaat gepaard met een gevoel van onmacht.
Ultrapolitiek
De pijlen richten op de rector is tegelijk wat gemakkelijk. Ook de zwijgende meerderheid van professoren lijkt te willen ontsnappen aan het gepolariseerde debat over de oorlog in Gaza. Het debat wordt gekenmerkt door wat Slavoj Zizek de ‘ultrapolitiek’ noemde – de verbale oorlog tussen wij en zij, een gemeenschappelijke horizon ontbreekt helemaal. Het probleem is dat aan de kant blijven staan ook kant kiezen is. De uitdaging voor de universitaire gemeenschap ligt niet in het ontwijken van het conflict, maar in het opnieuw te politiseren.
Die kritische rol wordt vervuld door organisaties als Jewish Voice for Peace, met gerenommeerde academici als Judith Butler en Naomi Klein als spreekbuis. De naam van de organisatie spreekt voor zich, ze wil de oppositie overstijgen, zelfs in de nasleep van een moorddadige aanslag. Denk ook aan Breaking the Silence – oudgedienden in het Israëlische leger die een boekje opendoen. Ik lees de studie van Maya Wind in dezelfde traditie. De Joodse stem is geen monolithisch blok, al zeker niet als het gaat over de bezettingspolitiek. De universiteit kan helpen in de zoektocht naar gemeenschappelijke grond door die kritische stemmen een podium te geven.
De vraag is of de steun van de rector nodig is om je uit te spreken tegen maatschappelijk onrecht, dat bovendien knaagt aan het wetenschappelijke instituut. Wellicht is het doeltreffender om een boycot te organiseren op het niveau van de departementen – het voorstel doet al de ronde. De campagne voor ‘apartheidsvrije zones’ gaat ervan uit dat elke organisatie, elk bedrijf of zelfs ieder individu kan verklaren om mensenrechtenschendingen niet te tolereren. In het geval van het departement Architectuur van de KU Leuven – waar ik toe behoor – kan dat niet zo moeilijk zijn.
Door muren wandelen
De kwalificatie van genocide mag misschien nog onduidelijk zijn, er is al enige tijd consensus over de rol die de architectuur vervult in de Israëlische apartheidspolitiek. Onder meer de architect Eyal Weizman beschreef uitgebreid hoe ruimtelijke planning ten dienste staat van strategische controle door de Israëlische overheid. Zo verschilt de typologie van vrijstaande woningen in een kolonie duidelijk van het traditionele nederzettingspatroon in het Midden-Oosten. Ideologie speelt mee, maar belangrijker is dat die architectuur tot in de kleinste details beantwoordt aan een militaire logica.
Het gaat dan om de locatie van kolonies op heuveltoppen die een overzicht bieden op de wijde omgeving en in het beste geval ook zicht op naburige kolonies. De getrapte opbouw van de nederzetting zorgt voor een natuurlijke versterking. De straatpatronen, met een enkele toegang tot de nederzetting en cul-de-sacs, bieden maximale controle op het binnenkomende autoverkeer. Hellende daken met specifieke kleuren scheppen herkenbaarheid bij luchtbombardementen. Corridors verbinden de nederzettingen onderling en vormen zo een totaal beveiligingsapparaat.
Architectuur heeft bovendien een operationele rol bij bijzondere aanvalstechnieken. Weizman documenteerde die aan de hand van interviews met onder anderen generaals van het Israëlische leger. Een strategie wordt benoemd als “door muren wandelen”: aangezien het leger in een gewone straat van vluchtelingenkampen een te makkelijk doelwit vormt, wordt een alternatieve route getrokken die dwars door de woonhuizen trekt. De strategie “op daken kloppen” gaat over het afvuren van een waarschuwingsraket, wat bewoners wat tijd geeft om het pand te verlaten vooraleer een tweede, vernietigende raket wordt afgevuurd.
Onderzoekers uit Palestina
Ook op dat punt is vorm minstens even belangrijk als inhoud. Het academische onderzoek van Weizman is niet zomaar contemplatie, maar uitdrukkelijk gericht op concrete toepassingen in de echte wereld. Het werk bereikt zijn hoogtepunt in Forensic architecture, een uitgebreid onderzoeksproject aan Goldsmiths College, University of London. De inzet van dat onderzoek is solide bewijs vinden in de aanpak van koloniale bezetting, oorlog, uitbuiting en zelfs moordzaken. Die kennisopbouw laat toe om een wezenlijke bijdrage te leveren in rechtszaken en publieke debatten. Vanzelfsprekend maakt ook het geweld in Gaza voorwerp uit van dat onderzoek.
In lijn met het baanbrekende werk van Weizman heeft het departement architectuur van de KU Leuven een lange staat van dienst in onderzoek naar de architectuur van het koloniale project, inclusief de vluchtelingenkampen. De universiteit trok heel wat onderzoekers aan uit Palestina en het Midden-Oosten. Vanwege die betrokkenheid zijn wij het aan de discipline en aan onszelf verplicht paal en perk te stellen aan apartheid – om het dan maar met een architecturaal-militaire metafoor te zeggen.
Je kunt moeilijk uitpakken met academisch onderzoek naar de architectuur van de Israëlische bezetting en vervolgens afzijdig blijven als het uit de hand loopt.
Gideon Boie, “Zelfs de architectuur in Israël ademt apartheid”, De Standaard, 29 mei 2024, 26-27.
Categories: Urban planning
Type: Article
