Wonen in Monnikenheide: zorg, inclusie en architectuur

50 jaar Monnikenheide

“Tussen de majestueuze sparren en eiken in de bossen van Zoersel woont sinds vijftig jaar een bijzondere gemeenschap. Zo’n tweehonderd personen met een mentale en fysieke beperking leven er samen in collectieve woningen.” Het voorwoord door Sofie De Caigny leest als het begin van een roman. Het verhaal van Monnikenheide bestaat dan ook uit tal van kleurrijke personages en emoties. In 1973 openen Wivina en Paul Demeester-De Meyer met hulp van sympathisanten een eerste short-stay home op een stuk grond geschonken door vader Jozef Demeester. De oprichting van het centrum is onder meer het gevolg van een persoonlijke drijfveer: Steven, de eerstgeboren zoon van Wivina en Paul Demeester-De Meyer heeft het syndroom van Down en kon volgens de toenmalige richtlijnen niet thuis opgevoed worden. De gangbare praktijk was om deze mensen onder te brengen in de psychiatrie. Dit moest volgens het jonge paar anders en toen ontstond het idee om zelf een inclusief zorgcentrum op te richten, dit met behulp van toonaangevende op maat gemaakte architectuur. De naam Monnikenheide verwijst naar de cisterciënzers die de toenmalige heidegrond in de 18de eeuw bewerkten. Sinds zijn oprichting blijft Monnikenheide evolueren, zowel op het eigen terrein als in de naastgelegen verkaveling en het dorp van Zoersel.

Een visionaire kijk op zorgarchitectuur

Wonen in Monnikenheide vertelt voor het eerst de geschiedenis van Monnikenheide vanuit een architecturaal perspectief. Diverse projecten die deel uitmaken van het zorgcentrum kregen al snel een iconische status in de Vlaamse architectuurcultuur. Zo is er het Seppenshuis van de hand van b0b Van Reeth, de eerste Vlaamse Bouwmeester en het Huis aan ’t Laar van 51N4E. Ze werden veelvuldig gepubliceerd, maar nog nooit in onderlinge samenhang gedocumenteerd en becommentarieerd.

Gideon Boie

Het was architect-filosoof Gideon Boie die het Vlaams Architectuurinstituut benaderde om een boek te maken over Monnikenheide. Vanuit zijn eigen onderzoekspraktijk werkt hij vaak rond zorg en architectuur. Boie is onder meer bekend van het project Kanunnik Petrus Jozef Triestplein in Melle. Daar transformeerde hij samen met architecten de vylder vinck taillieu het voormalige psychiatrisch centrum Caritas om tot een activiteitenzone voor patiënten, bezoekers en medewerkers. De ingreep en het onderzoek gooiden hoge ogen in binnen- en buitenland. Een boek over Monnikenheide kadert in Boies visie op de maatschappelijke impact van architectuur: “De verzamelde architectuur op Monnikenheide belichaamt een bijzondere ontwerpintelligentie, vanuit het alledaagse gesprek en experiment in het zorgcentrum, niet doorheen vaste theorieën, typologieën en vormen.”

Zorg, architectuur en politiek

Boie benadrukt de doorslaggevende impact van Demeester als politica op de ontwikkeling van Monnikenheide en bij uitbreiding de architectuurcultuur in Vlaanderen: “Als lid van CD&V was Wivina Demeester tussen 1985 tot 1999 minister en staatssecretaris in verschillende federale en regionale regeringen, met diverse bevoegdheden in onder meer financiën, begroting, gezondheidszorg, welzijn en openbaar bestuur. In die hoedanigheid is ze bepalend geweest voor de uitbouw van de architectuurcultuur in Vlaanderen. Zo riep ze als politiek verantwoordelijke voor de Regie der Gebouwen de functie van Vlaams Bouwmeester in het leven en was ze van 2004 tot 2022 voorzitter van de raad van bestuur van het Vlaams Architectuurinstituut.” Monnikenheide kan dus gezien worden als culminatiepunt van Demeesters interesses in zorg, architectuur en politiek.

Projecten in Monnikenheide

• Woning Demeester, Luc Van den Broeck (1970)
• Short-stay home, Bruno Boulanger (1973)
• Personeelsgebouw, Bruno Boulanger (1973)
• Monnikenbos, Luc Van den Broeck (1980)
• Monnikenhuis, Luc Van den Broeck (1980)
• Werkhuis, Mark Depreeuw (1985)
• Seppenshuis, b0b Van Reeth/ArchitectenWerkGroep (1997)
• Aanbouw woning Demeester, Maarten Van Severen (2000)
• Huis aan de Voorne, Huiswerk architecten (2003)
• Hoofdgebouw, therapiebad en wasserij, Architectuurgroep Jo Peeters (2003)
• Huis aan de kerk, Vermeiren De Coster Architecten (2004)
• Open kamer, Richard Venlet (2006)
• Zonnebloem, Architectuurgroep Jo Peeters (2010)
• Huis aan ’t Laar, 51N4E (2013)
• De Eiken, UR architects (2016)
• Monnikenbos, UR architects (2020)
• Villa Kameleon, FELT architecture & design (2021)