Article

Architectuur van de schaamteplek

Gideon Boie


31/01/2017, De Standaard

De doorlichting van de inspectieverslagen over psychiatrische ziekenhuizen in Vlaanderen (DS 28 januari) kan het best worden aangevuld met het infrastructurele vraagstuk. Verouderde gebouwen en afwijkingen op de regelgeving schemeren door in de aangehaalde punten van kritiek. Dat er meer aan de hand is, zien we als we focussen op de belangrijkste infrastructuur voor vrijheidsbeperkende maatregelen in de psychiatrie: de isolatiekamer.

Download PDF

Ik heb in Vlaanderen veel psychiatrische instellingen bezocht. Twee zaken vallen op, als we kijken naar het ontwerp van de isolatiekamer. In de eerste plaats krijgen we telkens dezelfde ruimtelijke setting te zien. De generieke vormgeving staat in schril contrast met de nauwkeurigheid waarmee psychiatrische profielen uit elkaar geplozen worden en waarmee elke doelgroep een specifiek behandeltraject voorgeschoteld krijgt. In tegenstelling daarmee ziet de isolatiekamer er in elke afdeling en voor elke doelgroep exact hetzelfde uit: als een isolatiekamer.

Het trauma van een maatregel die de vrijheid beperkt, ligt voor een groot deel in de confrontatie met de muren en deuren van die isolatiekamer. De stereotiepe vormgeving bestaat uit een centraal opgesteld monolithisch bed met fixatiemogelijkheden, een geblindeerd venster, vleeskleurig linoleum als vloer­ en wandbekleding (soms pastelgroen), een toilet met verdoken sifon en eventueel een tweede interventiedeur.

Niet alleen krijgen we telkens hetzelfde te zien, in alle verschillende situaties krijgen we ook hetzelfde te horen. Telkens wordt met grote schroom de deur naar de gang met isolatiekamers geopend. De rondleiding wordt onmiddellijk begeleid door duizend­en­een excuses. De ruimte is een erfstuk dat aangetroffen werd bij de interne verhuizing in het ziekenhuis. De stereotiepe vormgeving is te wijten aan onwrikbare regelgeving. En dat de nieuwe technische snufjes het er niet beter op maken.

De isolatiekamer staat garant voor ongemakkelijke situaties voor patiënten en voor personeel. Een psychiater heette ons welkom in wat hij de ‘schaamteplek’ van de afdeling noemde. Daar, tussen vier kale muren, botsen goede intenties op de beschikbare infrastructuur. De isolatiekamer staat haaks op theoretische modellen die aangeleerd worden op school en haaks op de waarden die ziekenhuizen hanteren, maar blijft ondertussen in gebruik – soms uit noodzaak en soms op vraag van de patiënt.

Het probleem van de isolatiekamer is dat ze fundamenteel verwaarloosd wordt in het ontwerpproces. Iedereen heeft kritiek en droomt van vernieuwing, maar toch blijkt de isolatiekamer onuitroeibaar. Zelfs binnen aftandse ziekenhuisgebouwen is de kamer doorgaans prima in orde met regelgeving en uitgerust met de nieuwste gadgets. De ruimte mag kaal en kil zijn, de lucht muf en droog, maar de inrichting is nooit echt verouderd.

Ook in nieuwbouwprojecten is de isolatiekamer het onveranderlijke, inerte en tegelijk totaal onaangepaste deel van het psychiatrisch ziekenhuis. Ik bezocht een recent gebouwd ziekenhuiscomplex dat inmiddels onderworpen werd aan een ad­hoc­verbouwing. De isolatiekamer werd omgebouwd tot een studio waarbij het vroegere portaal dienstdoet als zitkamer en een nutteloze patio is omgevormd tot buitenterras. De inzet van het personeel is prijzenswaardig en het resultaat stemt hoopvol, maar de objectieve situatie blijft cynisch. Het is alsof we een nieuwe, peperdure villa bouwen om die bij ingebruikname onmiddellijk te mutileren.

De gevleugelde woorden van Bob Van Reeth, de eerste Vlaams Bouwmeester, krijgen in de isolatiekamer een nieuwe betekenis: architectuur kun je beter niet overlaten aan de architect alleen. Vergeef architecten dat ze zonder nadenken dezelfde kamer copy­pasten. Vergeef bedrijven dat ze niet verder kijken dan de neus van hun innovatieve gadget lang is. Vergeef directies die pragmatische beslissingen nemen met het oog op haalbaarheid en snelheid van uitvoering. Vergeef subsidieverstrekkers dat ze verpletterd worden onder de eigen regelgeving. Vergeef beleidsmakers van wie de ambities gedwarsboomd worden door bezuinigingsmaatregelen.

Het geweld van de dwangmaatregel wordt, voor een groot deel, uitgeoefend door de isolatiekamer als zodanig. De gedeelde verantwoordelijkheid om te komen tot een ruimte voor humane isolatie, in het beste geval gericht op preventie en herstel, vraagt meer respect in de dagelijkse zorgverlening én in het ontwerpproces.

Gepubliceerd in De Standaard, 31 januari 2017, p. 29.

Tags: Care, Psychiatry

Categories: Architecture

Type: Article

Share: