Uplace of Shopping K? Nee, bedankt
Artikel over de architectuur van een vals dilemma rond winkelcentra
Dood van een dienstverlener
Column over het bouwen als olifant in de kamer van de architectuurcultuur.
Het belachelijk sublieme in de Vlaamse architectuur
Artikel over humor als het teken van kritische afstand in de architectuur
Verslaafd aan architectuur
Een artikel over de betekenis van de Biertempel discussie voor de architectuurcultuur in België
Wafels, bier en architectuur
Een artikel naar aanleiding van de herbestemming van de Beurs in Brussel tot biertempel naar ontwerp van Robbrecht & Daem Architecten.
Zorg dragen voor architectuur
Artikel over gebruik en postproductie in de architectuur naar aanleiding van het Jozef Plein in PC Cartias (Melle).
Sprak er iemand over healing environment ?
Lees hier over de bijdrage van Charles Jencks en de postmoderne architectuur aan de ontmanteling van de kliniek.
Pic Nic Architectuur
Een retroactief manifest voor Pic Nic the Streets als bijdrage aan de architectuurcultuur in België. > Version Française > English Version
Wraak op de commons
Een artikel over het nakende einde voor Agrocité en de toekomst voor architectuur onder zelfbeheer.
Architectuur van de schaamteplek
Wie grip wil krijgen op de problemen van in psychiatrische ziekenhuizen, begint bij het ontwerp van de isolatiekamer.
Van Utopia naar Wuustwezel
Er zijn weinig termen die zo’n beladen betekenis hebben in de architectuurgeschiedenis als utopie. Version Français
Relational Architecture
Read about the production proces of the Kanunnik Petrus Jozef Triest Square in the Psychiatric Centre Caritas, Melle. Article in Dutch / English / French
Hoeveel samenwerking kan architectuur verdragen?
Artikel over de tentoonstelling 'Ensembles. Architectuur en Ambachtschap' in deSingel en Vlaams Architectuurinstituut.
Bouwstenen voor het psychiatrisch centrum van de toekomst
Lees meer over de visieontwikkeling rond het psychiatrisch centrum van de toekomst gepubliceerd in Psyche.
Eco-politiek in Brussel: Bas Smets en de Brussels Urban Landscape Biennial
Artikel over het nut en nadeel van landschapsarchitectuur als instrument voor regionale ontwikkeling in Brussel.
Architectuur vol van verlangen
Artikel naar aanleiding van de opening van het Kanunnik Petrus Jozef Triest Plein in Melle.
(Re)Politicize!
Proud to present the A+261 issue on architecture and politics - Dutch and French edition.
Architectuur met schaduw
De 20ste eeuw baarde vele duivelspacten tussen architectuur en politiek. Opvallend genoeg wordt de architectuur van het Italiaanse fascisme tot op vandaag geprezen omwille van haar abstracte vormentaal. Dergelijke rehabilitatie is de architectuur van het Derde Rijk nooit te beurt gevallen. België heeft zo zijn eigen kleine trauma in de relatie met de politiek.
Vakmannen aan het front
Een recensie over de bijdrage van Bravoure in de Architectuurbiennale van Venetie.
Toiletemmers in Werelderfgoed
Er is iets curieus met de inrichting van de gevangenis van Merksplas, waar enkele weken geleden een opstand uitbrak. De geschiedenis van de site reflecteert een utopisch beeld van de gevangenis van de toekomst, de manier waarop omgegaan wordt met die geschiedenis symboliseert dan weer de gemiste kansen.
FPC Gent: geen markt, geen gevangenis
De opening van het Forensisch Psychiatrisch Centrum in Gent zorgt na één jaar werking voor een grote opluchting - zelfs bij voormalige critici. De juiste vraag is niet of aanvankelijke bezorgheid terecht was, maar wel of de opluchting niet een beetje voorbarig is?
Het penitentiair verdriet van België
In de bouw van het gevangenisdorp Haren vormen de lokale en regionale overheid samen front met de actiegroepen tegen de federale overheid - of toch niet? Hoe kunnen we de knoop tussen activisme en politiek ontwarren?
Een psychiatrisch centrum bouwen we samen
Ook architectuur heeft zijn plaats op de Vlaamse Hersteldagen. Doe mee op 18 november in de Vooruit.
Eindelijk een kennisplatform voor humane gevangenisarchitectuur
De website www.prisongear.be presenteert het onderzoek naar een humane gevangenisarchitectuur.
Ontmanteling van de psychiatrische kliniek
Lees de gevalstudies over zorgarchitectuur in Vlaanderen gepubliceerd in Psyche
Een sterke leefomgeving begint met ruimteregie
Wie is er bang van het Bouwmeestercollege?
Iedereen lijkt het roerend eens dat de Vlaamse architectuur zonder de Bouwmeester overgeleverd is aan de wetten van de markt en de willekeur van het politieke bedrijf. Lees de opinie 'De Bouwmeester en de onheilsprofeten'.
A humane prison is coming to your neighbourhood
As part of the Conflict & Design Triennial the knowledge platform Prison Gear presents design studies that pave the way for a humane prison in Leopoldsburg, Belgium.
Een humane gevangenis komt naar je toe
Als onderdeel van de Conflict & Design Triënnale presenteert Prison Gear twee visieontwerpen voor de toekomstige gevangenis op het militaire domein Reigersvliet in Leopoldsburg.
Limburg City / Stad Limburg
Read the memorandum of the Limburg Europa Workshop / Lees de projectnota van Atelier Limburg Europa
The dismantling of the psychiatric clinic
Read the case studies on care architecture in Flanders
Wat is ontwerpend onderzoek?
Drie vragen over ontwerpend onderzoek, drie antwoorden vanuit de Noorderkempen.
Heeft een gemeenplaats ook een gemene waarde ?
Commentaarstuk bij het Architectuurboek n° 10: Radicale Gemeenplaatsen - Europese architectuur uit Vlaanderen
Is onzichtbare psychiatrische zorg mogelijk?
Review van de opstart Pilootprojecten Zorg door de Vlaams Bouwmeester
Limburg heeft ambitie / Limburg has ambition
Presentatie van de Startnota Provinciaal Bouwmeester Limburg / Presentation Initial Memo Limburg Government Architect
Hoeveel vernieuwing kan de gevangenis verdragen ?
Lees hoe de modernisatie van de gevangenisarchitectuur in handen van Stéphane Beel begon en eindige bij het Ducpétiaux-model.
Sociaal-realisme of zelfcensuur
Met Jonas Staal schreef BAVO een pleidooi voor een nieuw sociaal-realisme in de kunst. Sociaal-realisme is broodnodig in het tijdperk van de hysterische reproductie.
Nu ook een schreeuw om architectuur!
Niet occupy-en, maar de gevestigde orde verleiden om in crisistijden te investeren in leuke projecten. Lees hier meer over de Studio for Unsollicited Architecture.
Waarom kunstenaars niet fascistisch genoeg zijn
Lees het artikel in het decembernummer van Rekto:Verso.
Artist Participation in South Africa
The international PR campaign to showcase Rotterdam's robust policy on artist participation is now also tapping into the emerging African art markets.
Denkverbod op liberale kunst
Column over de stellingenoorlog naar aanleiding van de aangekondigde bezuinigingen in de cultuursector.
Maak liberaal kunstbeleid liberaal
Lees BAVO's advies aan staatssecretaris Zijlstra met betrekking tot de noodgedwongen keuzen die de cultuursector in Nederland te wachten staat.
International promotion campaign of the Office for Artist Participation kicks off
The City of Edinburgh will be the first to host an international promotion event of Rotterdam's innovative cultural policies for enforcing the participation of artists in heightening a city's competitiveness and securing social peace on the local level.
Culture and Contestation
The essay 'Neo-Liberalism with Dutch Characteristics: The Big Fix-Up of the Netherlands and the Practice of Embedded Cultural Activism' is published in the book volume 'Culture and Contestation in the New Century'.
Art and Activism
BAVO's essay 'Artists... one more effort to be really political!' is published in the volume 'Art and Activism in the age of Globalisation'.
Boek verschenen: Too Active To Act
Het boek biedt een kritische analyse van de maatschappelijke betrokkenheid van culturele actoren in Nederland in de afgelopen tien jaar.
Commoning the Clinic
Read more about the Kanunnik Triest Square (designed by architects De Vylder Vinck Taillieu) in the Caritas psychiatric centre (Melle) and how it results from a participative process with psychiatrists, managers, staff, and patients.

Zorgarchitectuur is een opdracht
De verantwoordelijkheid van de GGZ in het ontwerp- en bouwproces
In het ontwerp van psychiatrische instellingen wordt weinig beroep gedaan op architectuur. Zorg-, bouw, en financieeltechnische beslissingen verdringen doorgaans overwegingen op vlak van architecturale kwaliteit en ruimtelijke beleving. Nochtans bepalen deze elementen de dagelijkse leefomgeving van patiënten wiens opvang een uiterste zorg vereist.
UR architects nam het initiatief om met een studiedag een dialoog op te zetten tussen de psychiatrische en architecturale discipline. De studiedag ‘Het huis van de psychiatrie’ bracht geneesheren, technisch directeuren, bemiddelaars en architecten samen om kennis en ervaringen te delen.
De studiedag werd georganiseerd door het Vlaams Architectuurinstituut (VAi), het Museum Dr. Guislain en de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheid (VVGG) en ondersteund door de Vlaamse overheid en de Vlaams Bouwmeester.
Een centrale conclusie van de studiedag betrof de grote verantwoordelijkheid van de zorgsector in de realisatie van zorgarchitectuur in Vlaanderen. In dit artikel wordt de positie die verschillende sprekers innamen ten aanzien van het opdrachtgeverschap gereconstrueerd.
Het kort bestek van dit artikel doet onvermijdelijk afbreuk aan de veelheid van onderwerpen en perspectieven die de studiedag naar voren bracht. De coherentie van het argument verplicht ons sommige sprekers niet of onvolledig te vernoemen. Een uitvoerig verslag kan evenwel gedownload worden op de website van het VAi.
De zorgsector als opdrachtgever
De willekeur in de bouwproductie voor de GGz-sector, staat in groot contrast met de grote zorg die psychiatrische patiënten vereisen. De verantwoordelijkheid voor zorgarchitectuur in Vlaanderen wordt dan ook doorgaans doorgeschoven van de één naar de ander. De eerste lezing van de studiedag was een teken aan de wand. Na eerst de context te schetsen waarbinnen de ontmoeting tussen psychiatrie en architectuur plaatsgrijpt en ook edelmoedig te erkennen zelf weinig geïnitieerd te zijn in zorgarchitectuur, lanceerde professor Bernard Sabbe een oproep naar de aanwezige architecten. Architecten werden gevraagd onderzoek te doen naar zorgarchitectuur, zowel in haar non-specifieke als specifieke karakter, de waarde hiervan voor de psychiatrie te objectiveren én naast fysische ook psychische variabelen in rekening te brengen. Hij vroeg in dit verband hoe een gebouw genot kan prikkelen (bij depressie), grond en houvast kan bieden (bij schizofrenie), stabiliteit kan geven (bij borderline), cognitief verval kan helen (bij dementie), enzovoorts.
De handreiking van professor Sabbe is zonder twijfel gebaseerd op een oprechte interesse in de architectuur. Niettemin dreigt het de architect te overladen met vragen die ver buiten zijn kennisveld vallen. De woordvoerder van de Vlaams Bouwmeester, Anne Malliet, retourneerde dan ook de grote verwachtingen van professor Sabbe met de slogan: ‘zorgende architectuur, architecturale zorg’. Hiermee verduidelijkte Malliet dat de mate waarin architectuur een effect heeft op de patiëntenzorg evenredig is met de zorg die besteed wordt aan de architectuur. Deze zorg voor architecturale kwaliteit is niet alleen een verantwoordelijkheid van de architect – dat is eerder een evidentie – maar vooral van de opdrachtgever. Zonder het engagement van deze laatste is elke poging om architecturale kwaliteit te realiseren gedoemd te falen.
De werking van de Vlaams Bouwmeester is er dan ook op gericht om een duurzame samenwerking op te zetten tussen opdrachtgevers en architecten. De Open Oproep ondersteunt hiertoe de opdrachtgever in de opstartfase van een bouwproject, met name in de projectdefinitie en architectenkeuze. Anne Malliet presenteerde een resem opmerkelijke realisaties in de zorgsector. Zoals de huisvesting van o.a. ex-gedetineerden (Hotel Min te Antwerpen naar ontwerp van Mys&Bomans), ouderen (WoonZorgcentrum te Oudenaarde naar ontwerp van NOA-architecten en Van Geystelen) en mentaal gehandicapten (Huis aan de Kerk te Zoersel naar ontwerp van RAUM). De meerwaarde van deze zorgarchitectuur situeert Malliet in de mate waarin het voorbij gaat aan een louter efficiënte organisatie en ook inspeelt op lokale omgevingsfactoren, verwachtingen van de patiënt en toekomstig hergebruik van de gebouwen.
Normalisatie van de bouwproductie
Dat niet alle opdrachtgevers aan de hand gehouden moeten worden, bleek uit de bijdrage van Luc Pelgrims, technisch directeur van het Psychiatrisch Ziekenhuis Sint-Norbertus in Duffel. Pelgrims toonde hoe vanuit een doordacht architecturale en ruimtelijke visie een bijdrage geleverd wordt aan de normalisatie van psychiatrische zorg. In de eerste plaats stelde PZ Sint-Norbertus op eigen initiatief een ruimtelijk masterplan op – als aanvulling op het zorgstrategisch plan. Hiermee is de instelling in staat haar terrein intern te organiseren vanuit aanwezige kwaliteiten (vijvers, groenpartijen, …) en in relatie met de onmiddellijke omgeving (dorpskern, station,...) Het nieuwe ruimtelijke masterplan moet het geïsoleerde karakter van PZ Sint-Norbertus in Duffel ongedaan maken en haar op termijn laten evolueren tot een volwaardig stadsdeel.
Ook de gebouwen op het instellingsterrein dragen vandaag nog teveel het stigma van haar uitzonderlijk programma, zowel in organisatie als vormentaal. Om hieraan tegemoet te komen, staat in het ontwerp van het nieuwste gebouw G13-14 (van architect Jan Maenhout, geselecteerd via de Open Oproep) de vrijstaande rijwoning in landelijk gebied – zonder twijfel het archetype van de Vlaamse woning – model voor het wonen in kleine groep van tien patiënten. De patiënten beschikken over individuele kamers en achtertuin, terwijl de traditionele achterbouwsels (garages, tuinhuisjes en ateliers) herdacht worden als therapielokaal. Hoewel deze typologie bij professor Sabbe vragen oproept over de gelijkstelling van de therapie met vrije tijdsactiviteiten, doet het in ieder geval alle recht aan de woonkwaliteit voor de individuele patiënt.
De normalisering van de psychiatrie wordt tenslotte ook doorgezet in het bouwmanagement. Opmerkelijk is dat PZ Sint-Norbertus recent de Open Oproep als model hanteerde voor het uitstippelen van een eigen, snellere procedure. In de projectdefinitie formuleerde de instelling haar centrale doelstelling (d.i. het creëren van een herstelbevorderende verblijfs- en behandelomgeving) en een aantal leidinggevende criteria (genormaliseerd wonen, healing environment, gebundelde deconcentratie, …) In de architectenkeuze laat de instelling zich bijstaan door een extern expert om zo de bouw-, financieel- en zorgtechnische factoren af te wegen met de architecturale kwaliteit.
Nood aan proces- en kwaliteitsbewaking
Het doortastende optreden van PZ Sint-Norbertus toont dat deze zorginstelling haar rol als opdrachtgever serieus neemt. Dat is nodig aangezien een ruimtelijk masterplan, een goed ontwerp of een architectenkeuze elk op zich geen garantie bieden op succes. Deze procedures krijgen pas betekenis als ze ook dagelijks ondersteund en opgevolgd worden. Aan deze consistentie ontbreekt het doorgaans in de zorgsector – dat kwam naar voren in de presentatie van Hans Verstuyft. Hij was als architect betrokken in de renovatie en uitbreiding van de Afdeling Psychiatrie (PAAZ) van het Imelda Ziekenhuis in Bonheiden. Het resultaat toont dat juist de onervarenheid van de architect in de zorgsector – doorgaans de reden om altijd opnieuw gevestigde architectenkantoren onderhands opdrachten te gunnen – juist een troef kan zijn in de zoektocht naar zorgarchitectuur in Vlaanderen. Vanuit de ruime ervaring in interieurontwerp en winkelinrichting besteedde Verstuyft veel aandacht aan de ruimtelijke beleving van de afdeling. In de eerste plaats doorbreekt hij de 100 meter lange sanatoriumgang met een nieuwe dwarsvleugel. Hierdoor wordt extra licht, zicht en kleur geïntroduceerd vanuit een nieuw centraal punt dat dienst doet als plaats voor ontmoeting en controle. In de tweede plaats wordt de ligging aan de achterzijde van het grote ziekenhuiscomplex benut om het residentiële karakter van de afdeling te versterken, zoals met de grote raampartijen in de individuele kamers en ook de klassieke zonneschermen. Een eigen toegang maakt tenslotte dat de afdeling bereikbaar is voor patiënten en bezoekers zonder te verdwalen in een oneindig kluwen van gangen in het ziekenhuis.
Hans Verstuyft kreeg de opdracht na bemiddeling van de Vlaams Bouwmeester in het kader van een Open Oproep die in dit geval beperkt bleef tot een portfoliopresentatie. Niettemin blijkt in dit geval de Open Oproep geen garantie te bieden op succes. Opvallend is dat de opdracht eerst bestond uit het ontwikkelen van een masterplan en groeimodel voor de hele campus, maar geleidelijk teruggebracht werd tot het ontwerp van de Afdeling Psychiatrie en enkele verspreide ingrepen. Het gebrek aan een perspectief over de ruimtelijke ontwikkeling van het gehele ziekenhuis wreekt zich vandaag op de Afdeling Psychiatrie. Aangezien de architect slechts verantwoordelijkheid kreeg over een deelopdracht, kan hij slechts machteloos toekijken hoe vandaag een geprefabriceerde noodvleugel het nieuwe uitzicht vormt van de Afdeling Psychiatrie.
Het lot van de vernieuwde Afdeling Psychiatrie is tekenend voor ontwerpopdrachten in de zorgsector. Bij gebrek aan een ruimtelijk masterplan, is elke opdracht slechts een vraag naar een fragmentarische ingreep in een bedrijf in voortdurende verandering. In het slechtste geval wordt de betrokkenheid van de architect zelfs beperkt tot het opmaken van de plannen – zoals in de noodvleugel van het Imelda Ziekenhuis. Vanuit de architectuurwereld is al meermaals de vraag gerezen naar een onafhankelijke proces- en kwaliteitsbewaking. De Vlaams Bouwmeester is hierbij aangewezen partij, maar de procedures van de Open Oproep reiken nu niet verder dan het aanbieden van dienstbare architecten. Een alternatieve piste ligt in de verplichte aanstelling van een extern advieskantoor. Niettemin blijft het zo dat ook deze correcties niet baten als ze niet kunnen rekenen op draagvlak bij de opdrachtgever.
Een opdracht vraagt ontwerpend onderzoek
Het probleem van de zorgarchitectuur situeert zich dus niet enkel in het ontwerp, maar ook in de nazorg én voorzorg. Opdrachten staan vandaag volledig in het teken van de definitie en realisatie van een concreet project – ook in de Open Oproep. De opdracht laat zo weinig ruimte om de projectdefinitie te bevragen – laat staan de randvoorwaarden te hertekenen. Een uitweg biedt het ontwerpend onderzoek waarin aan de hand van prototypes geëxperimenteerd wordt met alternatieve randvoorwaarden. Op de studiedag legde Regis Verplaetse (UR architects) verslag neer van het ontwerpend onderzoek naar de ontmanteling van psychiatrische instellingen in Nederland. De privatisering van de zorg dwingt psychiatrische instellingen om hun patrimonium en terreinen te kapitaliseren en vastgoedontwikkelingen op te zetten. Het vastgoed biedt echter ook een unieke kans voor eenomgekeerde vermaatschappelijking van de psychiatrie. UR architects start hun ontwerpend onderzoek vanuit de vaststelling dat deze kans dreigt verloren te gaan.
In zowat alle gevallen blijkt een nieuwe segregatie te ontstaan tussen het nieuwe vastgoed voor de gegoede woonconsument en de opvang van psychiatrische patiënten. Daar tegenin ontwikkelde UR architects alternatieve scenario’s voor een meer bevredigend en integrerend resultaat. Voor het psychiatrisch ziekenhuis van Wolfheze voorzag UR architects een modelwooncomplex met verblijf voor zowel patiënten als niet-patiënten. Binnen het nieuwe masterplan voor het psychiatrisch ziekenhuis Duin en Bosch te Castricum ontwikkelde UR architects een groeimodel dat uitgaat van een hergebruik van de bouwproductie uit de jaren 1970. De gebouwen worden hiertoe voorzien van een tweede huid en onderling verbonden door middel van een deels bestaand gangenstelstel. Het cruciale element binnen dit ontwerpend onderzoek is dat de virtuele plannen geen antwoord bieden op een specifieke opdracht, maar in de eerste plaats de opdrachtformulering zelf willen verrijken.
Het gebruik van ontwerpend onderzoek is in Vlaanderen nauwelijks ingebed. Ook de Open Oproep kan bezwaarlijk gezien worden als een ontwerpend onderzoek. De procedures van de Open Oproep laten immers geen ruimte om te experimenteren met randvoorwaarden die een zware claim leggen op de architectuur. Vlaams Infrastructuurfonds voor Persoonsgebonden Aangelegenheden (VIPA) mag dan wel officieel een volledige overdracht van de architecturale kwaliteitszorg op de opdrachtgever en architect voorstaan, zij draagt tegelijk een heel pakket onaangepaste en weinig flexibele regelgeving over (zoals de normering van gang- en deurbreedte, positie van bed, kameroppervlakte, etc.) die het streven naar zorgarchitectuur onnodig bemoeilijkt. In andere gevallen kreunt zorgarchitectuur onder ontbrekende regelgeving (zoals op vlak van ruimtelijke masterplanning) waardoor ontwerpbeslissingen uitsluitend genomen worden op basis van budgettaire overwegingen en de productiesnelheid. Deze overwegingen nemen zo de overhand op de impact van het ontwerp op de ruimtelijke omgeving, op de woon- en werkkwaliteit en op het welzijn van de patiënt. Ontwerpend onderzoek kan een corrigerende werking vervullen waar de regelgevende en regulerende overheid in gebreke blijft – in het eigenbelang van de opdrachtgever en het algemene belang van de gebruiker.
Besluit
De zoektocht naar architecturale en ruimtelijke kwaliteit in de zorginfrastructuur vraagt een responsabilisering van de zorgsector. Als opdrachtgever is de zorgsector minstens mede verantwoordelijk voor de architecturale zorg die de patiënt vandaag verdient – in het bijzonder in het geval van de psychiatrie waar sprake is van langdurige en fragiele behandelingsprocessen. Een precair punt hierbij is de vaststelling dat opdrachtgeverschap in de zorg niet bestaat. De verantwoordelijkheid voor ontwerp- en bouwprocessen ligt doorgaans versnipperd over verschillende partijen, zoals o.a. de hoofdgeneesheer, het afdelingshoofd en de technisch directeur – om nog maar te zwijgen over de rol van de subsidiegever. Het ontwerp kan in dit versnipperd landschap een integrerende rol vervullen op voorwaarde dat alle betrokken partijen hun gedeelde verantwoordelijkheid opnemen.
Artikel gepubliceerd in Psyche, jaargang 23 (1), maart 2011, een uitgave van VVGG.
De studiedag ’Het huis van de psychiatrie’ vond plaats in het Museum Dr. Guislain te Gent op donderdag 25 november 2010.